خاموشی چراغ شیمی آلی

شاید اگر یک روز به ابو علی سینا، ابوریحان بیرونی یا محمد زکریای رازی گفته می‌شد چند صد سال بعد از شما هیچ اثری از علوم طبیعی در ایران باقی نخواهد ماند، برایشان قابل باور نبود؛ مگر می‌شود یک کشور زمانی مهد علم و دانش باشد و بعد از هزار سال به جای پیشرفت، عقب‌گرد کند و به برهوت جهالت تبدیل شود؟ واقعیت آن است که چند صد سال بعد از این دانشمندان نامی، نه تنها اثری از فیزیک، شیمی و کلا علوم طبیعی در ایران نبود بلکه مردم یادگیری این علوم را گناه می‌دانستند.

 من در اینجا نمی‌خواهم به دلایل به وجود آورنده‌ی این پدیده بپردازم و برای مطالعه‌ی بیشتر شما را ارجاع می‌دهم به کتاب «ما چگونه ما شدیم» نوشته‌ی دکتر صادق زیباکلام. اما قصد من از بیان این مقدمه آن است که بگویم عقب‌گرد علمی در یک کشور امکان پذیر است و این پدیده در ایران دوباره در حال وقوع می‌باشد.

«شیمی آلی» یک شاخه‌ی بسیار مهم در علم شیمی می‌باشد؛ سنتز ترکیبات دارویی، نفت و پتروشیمی، صنایع رنگ و شوینده و... همه به نحوی به شیمی آلی وابسته هستند. اما این علم در سال‌های اخیر با چالشی عظیم روبرو شده است.

پژوهش در زمینه‌ی شیمی آلی نیاز به مواد شیمیایی خالصی دارد که اکثراً از اروپا وارد می‌شود. اما پس از وضع تحریم‌های سنگین و بالا رفتن نرخ ارز، قیمت مواد شیمیایی وارداتی به شدت افزایش یافت. به طوری که قیمت این مواد در عرض 3 سال تا 20 برابر افزایش یافت. این در حالی است که بودجه سرانه‌ی یک دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکترا در دانشگاه‌ها افزایش چندانی نداشته است. بدین ترتیب پژوهشگران علم شیمی آلی در دانشگاه‌های ایران دیگر دسترسی چندانی به مواد جدید ندارند و مجبورند تحقیقات خود را به ته مانده‌ی موادی که از قبل داشته‌اند محدود کنند. این مسئله بستر فعالیت برخی کلاه برداران را نیز فراهم آورده و آن‌ها مواد شیمیایی قلابی را با اندکی تخفیف به دانشگاه‌ها قالب می‌کنند.

مسئله دیگری که از این هم جدی‌تر است، از کار افتادن دستگاه‌های NMR است. این دستگاه‌ها اکثرا ساخت کشور آلمان بوده و هر سال باید توسط نمایندگی مجاز آن سرویس شوند. اما اکنون تحریم اتحادیه اروپا مانع از انجام این کار شده و دستگاه‌های NMR در تمام دانشگاه‌های ایران یکی پس از دیگری در حال از کار افتادن هستند. بدون این دستگاه‌ها انجام تحقیقات پژوهشی و نوشتن مقالات علمی در زمینه‌ی شیمی آلی تقریباً غیر ممکن است. با اینکه ارزش هر کدام از این دستگاه‌ها بالغ بر 2 میلیارد تومان است ولی عملاً دیگر هیچ استفاده‌ای برای پژوهشگران کشور ندارند. با توجه به اینکه اکنون دستگاه‌های NMR انگشت شماری در کشور فعالند، دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا برای تکمیل پایان نامه‌های خود مجبورند ماه‌ها در نوبت گرفتن یک طیف NMR بایستند، آن هم با هزینه‌هایی گزاف. این در حالی است که تا 5 سال پیش این کار در عرض چند دقیقه و به طور رایگان انجام می‌شد.

وجود این مشکلات بزرگ در کوتاه مدت باعث افت کیفی و کمی مقالات و پژوهش‌های علمی در زمینه‌ی شیمی آلی شده است. اما باید در اینجا به مسئولین هشدار داده شود که در بلند مدت با کاهش ظرفیت دانشجو در رشته شیمی آلی و نیز افزایش مهاجرت دانش آموختگان این رشته به خارج از کشور، دیری نخواهد پایید که «چراغ علم شیمی آلی» در ایران خاموش خواهد شد.